معرفی لکستان

لکستان در قلب سلسله ارتفاعات زاگرس میانی و در حد فاصل استان های امروزی کرمانشاه، لرستان، ایلام و همدان قرار دارد. زاگرس میانی جایگاه متمرکز لک هایی است که از گذشته های دور تاکنون در تعامل با محیط خویش پاسدار بخش هایی از زیباترین فرهنگ های بشری بوده اند و در طی قرون گذشته بنا به دلایلی چون کوچ، مهاجرت و تبعید، عامل پراکنش بسیاری از شاخصه های فرهنگی این ناحیه به نواحی دورتر در سراسر ایران و کشورهای پیرامون شده اند. فارغ از سرزمین لکهایی که با نام های دیگر تغییر هویت داده اند، حدود جغرافیای و متمرکز لکستان عبارتند از:
شمالی ترین حد: کوهپایه های شمالی الوند در استان همدان.
شرقی ترین حد: کوهپایه های جنوب شرق گرین در استان لرستان
جنوبی ترین حد: کوهپایه های جنوبی دینارکوه در استان ایلام.
غربی ترین حد: کوهپایه های جنوبی پراو در استان کرمانشاه.
سرزمین مردم لک در طی چند قرن گذشته بر اساس مؤلفه های اجتماعی و جغرافیایی مورد چالش بوده است. گاه بر اساس نام معیشت عنوان کرد و گاه بر اساس نام مکان عنوان لر نیز به آنها اطلاق شده است. فریا استارک در کتاب درّه های حشاشین بر اساس نام مکان از واژه های لر و لرستان و بر اساس نام قومیت از واژه های لک و لکستان استفاده کرده است. برخی نقشه های جغرافیایی قدیمی جایگاه لکها را به وضوح نمایش داده و تعدادی از متون تاریخی نیز به صراحت لکها را به عنوان یک قوم مستقل و اصیل ترین ایرانیان به شمار آورده اند. جدا از تمام چالش ها و تناقضات، به بررسی اجمالی بوم شناسی لکستان از سه منظر طبیعی، تاریخی و فرهنگ عامه می پردازیم که ممکن است تحت تأثیر حدود سیاسی در تقسیمات استانی کشور تاکنون به درستی معرفی نشده باشند.
منظر طبیعی لکستان مشتمل بر سرزمینی است که در آن ارتفاع از سطح دریا بین 3700 تا حدود 600 متر متغیر است. این سرزمین دربرگیرندۀ کوه ها، درّه ها، دشت ها، رودها، نهرها، آبشارها، چشمه های فراوان، درختان و گیاهان متنوعی است که زمینه را برای زیست انواع گونه های جانوری فراهم آورده اند. بیشترین گسترۀ کوهستانهای معروفی چون الوند، گرین، بیستون، پراو، مهراب کوه، سرکشتی، سفیدکوه، مخمل کوه، مپل، هنجس، همیان، میرملاس، چنگری، سیاه پیر، کاژور، ویزنیار، کوئر و دینارکوه متعلق به لکستان است. بخش مهمی از دشت های ماهیدشت، کوهدشت، هلیلان، الیشتر، سیلاخور، نهاوند، کاسیان و خرم آباد سکونتگاه کهن مردم لک بوده است. رودخانه های مهمی چون گاماسیاو، قره سو، سیمره، جزمان، بادآور، گیزه رو، کهمان، کاکه رها، هنام، مان رود و کشکان با سیراب کردن لکستان به مسیر خود به سمت جنوب ادامه می دهند. کوه های لکستان بیشتر پوشیده از درختان بلوط هستند. انواع درختان وحشی چون گلابی، زالزالک، انجیر، انگور، پسته، بادام، ارجن، افرا، کیکم و ارغوان تنوع درختی این ناحیه را به وجود آورده اند. تنگه ها و گذرگاه های لکستان همچون شیرز، پری، گاشمار، گاماسیاو، دره ویله، نام درون، هوما لان، شه بیاق، سی پله، کورگ، بهرام چوئینه، سازبن، کهمان، سیاو، شوئه خون، زاهد شیر، آو سرده و کپرگه علاوه بر زیبایی هایی ویژه ای که دارند، مسیر انتقال فرهنگ ها در گذشته بوده اند.
در بررسی منظر تاریخی لکستان ابتدا باید به مکان های دورۀ پارینه سنگی در محور بیستون-کرمانشاه، هلیلان، همیان کوهدشت و درّۀ خرم آباد اشاره نمود که تعدادی از مهمترین استقرارگاه های جوامع گردآورنده/شکارگر غرب آسیا را در خود جای داده اند. تپه های گنج درّه (چیا خزینه) در قیسوند هرسین، آسیاب و سراب در دورود فرامان، گوران در هلیلان، عبدالحسینی در خاوی چند نمونه از مهمترین سکونتگاه های دورۀ نوسنگی همزمان با اهلی سازی گیاه و حیوان در خاورمیانه به شمار می آیند. تپه های گودین کنگاور، گیان نهاوند و گریران الیشتر هنوز هم مبنای گاهنگاری دوره های مس سنگی و برنز غرب کشور محسوب می شوند.
دو مورد از شاخص ترین محوطه های عصر آهن ایران را باید تپۀ نوشیجان در شورکات ملایر و باباجان دلفان دانست که با فرهنگ مادها و شاهک نشین الیپی مرتبط هستند. همزمان با به قدرت رسیدن داریوش هخامنشی یکی از شاهکارهای حجاری دنیا به سه زبان بابلی، ایلامی و پارسی باستان بر صخرۀ مشرف بر راه شاهی در بیستون حک شده است که همراه با مجموعه آثار پیرامونش تحت عنوان مجموعه آثار بیستون در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده اند. از ادوار هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی شواهد فراوانی به ویژه در بیستون، کنگاور، صحنه و دینور، نهاوند، کوهدشت، ترهان، دره شهر، هرسین، دلفان، الیشتر، ماهیدشت، سرفیروزآباد و شاهیوند وجود دارد. سرزمین مردم لک در طی سده های دورۀ اسلامی نیز همواره نقش پر رنگی در تکوین و برهمکنش های فرهنگی داشته است. حوزه های دلفان، ترهان، صحنه، گرّه بان و جلالوند را می توان خاستگاه و اشاعه دهندۀ آیین یارسانی دانست که نمایشگر بسیاری از مؤلفه های فرهنگی ایران باستان در دورۀ اسلامی هستند. بقعه ها و زیارتگاه هایی چون بابابزرگ، کاکا رها، زروین، حسن گایار، بلوران، ابوالوفا، شاهزاده محمد، پیرمحمد، باولین، گره بان، پیرشمس الدین، داوی رش و شاه احمد از مهمترین آثار دورۀ اسلامی محسوب می شوند که همواره پذیرای بازدیدکنندگانی از نواحی مختلف بوده اند. قران خطی مهمی چون جلدسی با تاریخی مربوط به اواخر دورۀ صفوی یکی از آثار ارزشمندی است که در منطقه شاهیوند قرار دارد. تدفین های هزار سالۀ دشت الیشتر یادگاری از حاکمان دورۀ سلجوقی به شمار می آیند. قبرستان های ادوار صفوی، افشار، زند، قاجار و پهلوی در مناطقی چون دورود فرامان، باخله، جلالوند، شاهیوند و اولا قوا هرکدام موزه های بازی هستند که با سنگ قبرهای اعجاب برانگیز بخشی از آداب و رسوم و باورهای مردم لک در طی قرون گذشته را به نمایش درآورده اند. قلعه های شینه در دلفان و سلسله، چنگری در کوهدشت و سرماج در هرسین بیانگر نقش استراتژیک مناطق لک نشین در دورۀ اسلامی بوده اند. سکونت گاه یا پناهگاه زیرزمینی ارزان فود در پیرامون همدان که به قرون میانۀ اسلامی تعلق دارد اکنون یک ناحیۀ لک نشین است. بی شک روشن ترین و مهمترین نکتۀ تاریخی در خصوص لکها به چند دهه حاکمیت خاندان زندیه در ایران مربوط می شود و سنگ قبرهای روستای باخله در هرسین نیز جلوه هایی از تاریخ ناگفتۀ این خاندان خوش نام را به نمایش درآورده اند.
لکستان از منظر فرهنگ عامه که مهمترین عامل هویت بخشی به هر گروه جمعیتی است مؤلفه هایی به غنای زیباترین فرهنگ های تاریخ بشری دارد. زبان این ناحیه لکی خوانده می شود که از گویش بیرانوند ها در منتهی الیه شرقی تا گویش مردم جلالوند و هوزمانوند در منتهی الیه غربی تنوع آوایی وجود دارد. زبان لکی در میان گونه های نو ایرانی بیشترین پیوستگی را با زبانهای باستانی ایرانی و برخی شعبه های قدیم هند و اروپایی دارد که بنا به دلایل اجتماعی، جغرافیایی و سیاسی، گاه به عنوان گویشی از کردی و گاه با نام لری معرفی شده است. این در حالی است که بدون در نظر گرفتن لهجه های جدا شده از لکی، برخی شاخصه های آوایی، ویژگی های دستوری و فرهنگ واژگان آن، نه در میان گونه های معروف به کردی وجود دارند و نه در میان گونه های لری.
فرهنگ عامۀ مردم لک سرشار از باورها، آیین ها، جشن ها، داستان ها، افسانه ها، اسطوره ها، حماسه ها، ادبیات، تفأل، سور، سما، بازی ها، نواها، آواها و دانش های بومی است که هر کدام بخش جذابی از فرهنگ های ایرانی به شمار می آیند. شناخت لکها از رخدادهای زمینی و آسمانی، آب و هوا، زیست بوم، برهمکنش های انسانی و جانوری، کیهان شناسی، شیوه های زندگی و دانش دست ساخته هایی چون پوشاک، فرش و منسوجات، سازهای بومی، ابزارها و ادوات معیشتی باعث شکل گیری مجموعه ای از مؤلفه های فرهنگی شده اند که در نوع خود منحصر به فرد هستند. از آنجایی که بخش مهمی از فرهنگ های عامه به شکل میراث ناملموس جلوه می کنند، در طی سال های اخیر گوشه هایی از مواریث فرهنگی لکی در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده اند که دربرگیرندۀ موضوعاتی چون چهل سرود، آوای مور، زبان لکی، لالایی لکی، شاهنامه خوانی لکی، مقام های سرنا و دهل لکی، هنر ساختن و نواختن تنبور لکی، هنر ساختن و نواختن بلور، فرهنگ و دانش گاه شماری و ستاره شناسی لکی، بستن شیوه های سنتی گلونی لکی، ترانه های بزران و بینا هستند.
پس از معرفی اجمالی لکستان از مناظر طبیعی، تاریخی و فرهنگی، الزام و چگونگی ورود این ناحیه را به مباحث صنعت گردشگری مورد بررسی قرار می دهیم.
در یک تعریف کلی به مجموعه تلاش ها و خدماتی که زمینۀ تجربۀ سفر را فراهم آورد صنعت گردشگری می گویند. گردشگری صنعتی جهانی است که مؤلفه هایی چون اسکان، جابجایی و هرآنچه که تأمین کنندۀ خواسته ها و نیازهای گردشگران باشد را برآورده می سازد. بر این اساس می توان فعالیت ها و فرآیندهایی که منجر به تعامل گردشگران، عرضه کنندگان، جوامع بومی و حکومت ها می شود را گردشگری نامید.
لکستان یک حدود فرهنگی است و فرهنگ به عنوان یکی از پدیده های گردشگری نباید دستخوش برنامه ها و حدود سیاسی شود. هرچند از دید سیاستمداران، گردشگری ابزاری برای توسعۀ اقتصادی است، اما در مطالعات گردشگری برای رونق این صنعت رویکردهای سیاسی که منجر به نابودی فرهنگ شوند به هیچ وجه لحاظ نشده اند و چون حدود سیاسی استان ها منطبق بر حدود خرده فرهنگ ها نیست یا به عبارتی تعداد خرده فرهنگ ها بیشتر از تعداد استان های کشور است، لذا ضرورت دارد تمام خرده فرهنگ ها را بدون در نظر گرفتن نام آن استان ها در مباحث گردشگری وارد نمود. در این خصوص مسئولان استانی باید به این درک برسند که تنوع قومی و فرهنگی هر استان مزیتی است که نباید دستخوش افکار و اهداف زیاده خواهانه و یکسان انگار شود. اگر در میان گروه های نقش آفرین و ذی نفع در صنعت گردشگری استان های کرمانشاه، لرستان، ایلام و همدان، لک ها نادیده گرفته شوند عقب ماندگی بیش از پیش و همه جانبۀ مناطق تحت سکونت آنها و به تبع استان های مذکور را در پی خواهد داشت. کما اینکه با نگاهی به وضعیت توسعۀ مناطق لک نشین نسبت به سکونتگاه سایر خرده فرهنگ ها در این استان ها پدیدۀ تبعیض به وضوح قابل درک است.
مهمترین منابع هر سازمان گردشگری، کارمندان آن سازمان هستند، بنابراین ضرورت دارد که مدیریت و کارکنان ادارات میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ها زمان بیشتری را برای شناخت فرهنگ های نواحی تحت مدیریت صرف کنند. تجربه نشان داده است که در استان های کرمانشاه، لرستان و ایلام به علت نبود درک درست از لایه های فرهنگی، در مراسم ها و جشنواره ها به معرفی فرهنگی پرداخته اند که سنخیتی با بیشینه جمعیت و حدود فرهنگی آن نواحی ندارد. به عنوان مثال برگزاری یک جشنواره در بیستون یا طاق وَ سان لک نشین با پوشش، رقص و ترانه هایی که مربوط به حداقل جمعیت استان کرمانشاه در نواحی پاوه، جوانرود و بخشی از ثلاث باباجانی است و یا در لرستان معرفی ترانه های لکی با نام های هویتی دیگر به هیچ وجه با اهداف و روح صنعت گردشگری همخوانی ندارد. گردشگری خلاق حاکی از مشارکت فعال تر گردشگران در گونۀ گردشگری فرهنگی است و خرده فرهنگ های هر ناحیه باید مطابق با گسترۀ جغرافیایی شان معرفی شوند. در معرفی خرده فرهنگ ها باید به نقش ضعیف رسانه به ویژه مراکز صدا و سیما در استان های لرستان، کرمانشاه، ایلام و همدان اشاره نمود. در این استان ها نه تنها به لک ها که دست کم در دو استان بیشینۀ جمعیت هستند، به ترکها و عرب ها هم هیچ توجهی نمی شود. رعایت عدالت و اصلاح رویکردهای مراکز استانی صدا و سیما در نمایش تنوعات طبیعی، تاریخی و فرهنگی از اساسی ترین عوامل در توسعۀ صنعت گردشگری خواهند بود. مهمترین عنصر سیستم گردشگری و دلیل اصلی سفر، جاذبه است و شاید مجاز باشیم قدرتمندترین جاذبه را سرگرمی قلمداد کنیم. به طور طبیعی ایجاد سرگرمی با رعایت عدالت و نمایش تنوع زیست بوم و فرهنگ توسط رسانه ها ارتباط مستقیم دارد.
تنوع جغرافیایی و اقلیمی لکستان زمینه را برای برگزاری انواع جشنواره ها و رویدادهایی فراهم آورده است که نقش اساسی در توسعۀ گردشگری به صورت جغرافیایی و فصلی دارند.
انتقال تجربه و ارائۀ خدمات با روح مهمان نوازی به گردشگر اصلی ترین وظیفۀ بخش عملیاتی گردشگری است و فرهنگ ایرانی مهمان نوازی در جای جای لکستان نیز با وجود فقر موج می زند. سوء استفاده مسئولان سیاسی استان ها، شهرستان ها و شهرها از روحیۀ مهمان نوازی این مردم به حدی است که به جز شهرهای بزرگ و به نسبت بزرگی چون کرمانشاه و خرم آباد، در برخی شهرها حتی اقدام به ساخت یک مسافرخانۀ محقر هم نکرده اند.
اولین و مهمترین عنصر عرضۀ گردشگری حمل و نقل است. متأسفانه در جریان بلایای طبیعی همچون سیل های ویرانگر سال های اخیر بسیاری از جاده های روستایی مناطق لک نشین تخریب و دچار بریدگی شده اند و مسئولان استانی و نمایندگان مردم در مجلس به ویژه در لرستان برای جبران خسارت ها کمترین توجه را به این مناطق دارند. در این خصوص راه اندازی سیستم حمل و نقل ریلی غرب کشور می تواند علاوه بر رونق گردشگری باعث کاهش هزینه ها
و ایجاد رفاه نسبی گردد.
از تاثیرات خوشایند فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی گردشگری در صورت توجه به لکستان می توان به افزایش میزان شناخت بازدیدکنندگان به فرهنگ و زبان محلی، تقویت حس تشخص مردم، افزایش غرور ملی، ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت مردم در معرفی فرهنگ و آثار فرهنگی منطقه به مهمانان، احیاء هنرها و سنت های جذاب بومی، احترام به طبیعت و محیط زیست، رشد اقتصاد محلی، احیاء آثار و ابنیه تاریخی- فرهنگی، ایجاد شرایط برای تبادل عناصر فرهنگی مثبت بین بازدیدکنندگان و بومی ها، بهبود کیفیت زندگی، بهبود کیفیت خدمات عمومی، افزایش امکانات تفریحی و سرگرمی، بهبود کیفیت خدمات شهری، بهبود وضعیت اقتصاد محلی، بهبود وضعیت فاجعه بار اشتغال در منطقه و ترغیب سرمایه گذاری اشاره نمود.
طبق پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی در چشم انداز سال 2020 میلادی، تعداد گردشگران حدود یک میلیارد و ششصد میلیون نفر خواهند بود که از مناطق مختلف دنیا بازدید خواهند کرد. در این سال کرمانشاه میزبان برگزاری رویداد بین المللی اکوتوریسم و گردشگری روستایی است و نقش مؤثر مناطق تحت سکونت لک های زاگرس میانی و فرهنگ آنها در این رویداد مهم بر هیچ کس قابل چشم پوشی و انکار نیست. ضرورت دارد لکستان بدون توجه به نام استان ها نقش خود را در این جریان مهم بین المللی به نمایش گذاشته و مسئولان ارشد استان کرمانشاه همانگونه که برای میکرو اقلیم زیبای هاورامان با استان کردستان در تعامل هستند، برای لحاظ کردن و توجه به نقش لکستان نیز با استان های لرستان، ایلام و همدان مکاتبات و رایزنی های لازم را انجام دهند.
گردآورنده: دکتر داوودی- پژوهشگر ادبیات لکی